Ctrl+Alt+Democracy: Μήπως η πολιτική χρειάζεται επανεκκίνηση;
Η Δημοκρατία στηρίζεται στην ιδέα ότι οι πολίτες παίρνουν ενημερωμένες -αν όχι ορθολογικές- αποφάσεις. Ωστόσο, ήδη από την αρχή αυτού του κειμένου θα ήθελα να εκφράσω τις αμφιβολίες μου σχετικά με αυτή την παραδοχή. Η αντοχή αυτού του ισχυρισμού δοκιμάζεται σε μια νέα πρόκληση που δεν προέβλεψαν οι κλασικοί θεωρητικοί. Η πρόκληση με μία λέξη: αλγόριθμοι.
Από το Netflix και το YouTube έως το Facebook και το TikTok, οι αλγόριθμοι καθορίζουν τι περιεχόμενο βλέπουν δισεκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως. Αυτή η επιρροή δεν αφορά μόνο την ψυχαγωγία – διαμορφώνει τον τρόπο που σκεφτόμαστε για την πολιτική και πώς ψηφίζουμε. Αν προσπαθούσα μάλιστα να κάνω μια πιο μαρξίζουσα προσέγγιση πιστεύω ότι ο αλγόριθμος θα έπρεπε να θεωρηθεί ως πυρήνας του σύγχρονου ψηφιακού εποικοδομήματος.
Η αλλαγή από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης στις ψηφιακές πλατφόρμες είναι πλέον ριζική. Οι συντάκτες των εφημερίδων και των τηλεοπτικών δικτύων ακολουθούν δημοσιογραφικούς κανόνες και υπόκεινται σε κοινωνικό έλεγχο. Οι αλγόριθμοι, αντίθετα, σχεδιάζονται για να μεγιστοποιούν το engagement – το χρόνο που περνάμε στις πλατφόρμες.
Το φαινόμενο των «echo chambers» περιγράφει περιβάλλοντα όπου βλέπουμε μόνο πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη πιστεύουμε. Οι αλγόριθμοι ενισχύουν αυτό το πρόβλημα δημιουργώντας «φιλτραρισμένες φούσκες», όπως τις ονόμασε ο ερευνητής Eli Pariser. Μελέτες δείχνουν ότι οι αλγόριθμοι προωθούν περιεχόμενο που προκαλεί έντονα συναισθήματα, γιατί αυτό κρατά τους χρήστες περισσότερη ώρα online. Έτσι, το πολιτικό περιεχόμενο που φτάνει σε μας τείνει να είναι πιο ακραίο και πολωτικό από ό,τι θα ήταν φυσικά.
Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica το 2016-2018 αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για πολιτική χειραγώγηση. Η Cambridge Analytica συγκέντρωσε προσωπικά δεδομένα από πάνω από 87 εκατομμύρια χρήστες του Facebook χωρίς τη συγκατάθεσή τους και τα χρησιμοποίησε για στοχευμένη πολιτική διαφήμιση υπέρ του Brexit. Μέσω ψυχογραφικής ανάλυσης, η Cambridge Analytica δημιούργησε λεπτομερή ψυχολογικά προφίλ των ψηφοφόρων και έστειλε εξατομικευμένα μηνύματα σχεδιασμένα να επηρεάσουν την εκλογική διαδικασία. Καθόλου τυχαίο ότι η εταιρεία φέρεται να εργάστηκε επίσης για την εκστρατεία του Donald Trump το 2016. Αυτό το περιστατικό έδειξε πώς τα προσωπικά μας δεδομένα μπορούν να μετατραπούν σε όπλα πολιτικής επιρροής, χωρίς καν να το γνωρίζουμε.
Νομικά, οι αλγόριθμοι ασκούν εξουσία που επηρεάζει τη δημόσια ζωή χωρίς να υπόκεινται σε δημοκρατικό έλεγχο. Οι εταιρείες που τους δημιουργούν επιδιώκουν το κέρδος, όχι το δημόσιο συμφέρον. Αυτό δημιουργεί ένα συνταγματικό πρόβλημα: στη δημοκρατία, κάθε εξουσία που επηρεάζει τα θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει να ελέγχεται και να λογοδοτεί. Οι αλγόριθμοι όμως λειτουργούν ως «μαύρα κουτιά» χωρίς κανέναν έλεγχο, χωρίς διαφάνεια.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έκανε το πρώτο βήμα με τον Digital Services Act του 2024, που απαιτεί από τις μεγάλες πλατφόρμες να δίνουν περισσότερες πληροφορίες για τους αλγορίθμους τους και να επιτρέπουν στους χρήστες μεγαλύτερο έλεγχο. Η νομοθετική αυτή απάντηση ήρθε εν μέρει ως αντίδραση στο σκάνδαλο Cambridge Analytica και σε παρόμοια περιστατικά κατάχρησης προσωπικών δεδομένων. Παράλληλα, οι ψηφιακές εκστρατείες του Trump το 2016 και το 2020 έδειξαν πώς οι πλατφόρμες social media μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάδοση παραπληροφόρησης και τη δημιουργία εναλλακτικών αφηγήσεων για σημαντικά πολιτικά γεγονότα. Ωστόσο αυτή η νομοθετική απόπειρα, παρόλο που είναι μετά βεβαιότητας σημαντική, δεν αντιμετωπίζει το βασικό ζήτημα: πώς οι αλγόριθμοι επηρεάζουν τη δημοκρατική διαδικασία.
Φιλοσοφικά, η αλγοριθμική επιρροή θέτει σε αμφιβολία την ατομική αυτονομία. Ο Kant όριζε την αυτονομία ως την ικανότητα να λειτουργούμε σύμφωνα με αρχές που έχουμε επιλέξει συνειδητά. Όταν όμως οι προτιμήσεις μας διαμορφώνονται από αλγορίθμους που δεν κατανοούμε, είμαστε πραγματικά ελεύθεροι; Η γνωστική ψυχολογία δείχνει ότι οι άνθρωποι έχουν προκαταλήψεις και κάνουν συστηματικά λάθη στη σκέψη. Οι αλγόριθμοι εκμεταλλεύονται αυτές τις αδυναμίες για να επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας.
Για να αντιμετωπίσουμε αυτές τις προκλήσεις, χρειαζόμαστε νέα μέτρα. Αλγοριθμική διαφάνεια: οι πλατφόρμες πρέπει να εξηγούν πώς λειτουργούν οι αλγόριθμοί τους, ειδικά ως προς το πολιτικό περιεχόμενο. Δεύτερον, δικαίωμα στην επεξήγηση: οι χρήστες πρέπει να μπορούν να κατανοήσουν με απλά λόγια γιατί βλέπουν συγκεκριμένο περιεχόμενο. Τρίτον, αλγοριθμική πολυφωνία: οι αλγόριθμοι πρέπει να σχεδιάζονται έτσι ώστε να μας εκθέτουν σε διαφορετικές απόψεις, όχι μόνο σε αυτές που επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις μας. Τέλος, ανεξάρτητος έλεγχος: χρειαζόμαστε ρυθμιστικές αρχές που θα παρακολουθούν τη λειτουργία των αλγορίθμων, όπως γίνεται με τα παραδοσιακά μέσα.
Οι αλγόριθμοι έχουν γίνει καθοριστικός παράγοντας για τη δημοκρατία. Δεν είναι από μόνοι τους καλοί ή κακοί – εξαρτάται από το πώς τους σχεδιάζουμε και χρησιμοποιούμε. Η πρόκληση είναι πολιτική: πώς να εξασφαλίσουμε ότι η τεχνολογία υπηρετεί τις δημοκρατικές αξίες. Αυτό απαιτεί νέους θεσμούς και νομοθεσία που θα φέρουν τους αλγορίθμους υπό δημοκρατικό έλεγχο. Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται, οι προκλήσεις θα γίνουν πιο σύνθετες. Η δημοκρατία θα επιβιώσει μόνο αν προσαρμοστεί στην ψηφιακή εποχή διατηρώντας τις βασικές αρχές της.
ΥΓ
Πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που σας προτείνω να διαβάσετε: Algorithmic Democracy: A Critical Perspective Based on Deliberative Democracy των Domingo García-Marzá , Patrici Calvo, Springer 2024
